Amerika Birleşik Devletleri’nin, New York Sözleşmesi’nin âkit ülkelerde hakem kararlarını tanıma ve tenfizini kolaylaştırmasına benzer bir sözleşmenin milletlerarası ticari arabuluculuk anlaşma belgeleri için de hazırlanması önerisi üzerine UNCITRAL 7-8 Temmuz 2014 tarihli 47. Toplantısında, Çalışma Grubu II’ye bu konuda bir çalışma yapma talimatı vermiştir. Çalışma Grubunun hazırladığı taslak sözleşme Genel Kurul tarafından kabul edilerek 7 Ağustos 2019’da Singapur’da imza töreni ile imzaya açılmış ve kırk altı devlet tarafından imzalanmıştır. Sözleşmenin yürürlüğe girebilmesi için gerekli olan en az üç imzacı devlet tarafından onaylanma (Singapur, Fiji ve Katar) ve üçüncü onaydan sonra altı geç geçmesi şartı 12 Eylül 2020 tarihi ile sağlanmıştır. Türkiye ise 7282 sayılı Kanun ile sözleşmeyi T.C. AY m. 90 uyarınca onaylamış olup, Türk hukuku bakımından 11.03.2021 tarihinden itibaren kanun hükmünde olan bir sözleşme niteliğindedir. Sözleşmenin 14. Maddesi uyarınca Sözleşme, Türkiye bakımından onaylama belgesinin tevdi edilmesinden altı ay sonra yürürlüğe girecektir.
Sözleşmenin Amacı
Arabuluculuk, diğer uyuşmazlık çözüm yöntemlerine nazaran daha hızlı daha ucuz olmasının yanında daha esnek ve ticari ilişkileri korunmasına daha uygun bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Yöntem olarak daha avantajlı özelliklere sahip olmasına rağmen arabuluculuk anlaşma belgelerinin sınır ötesi icrasına yönelik bir sistem olmayışı, arabuluculuğu uluslararası uygulamada işlevsiz kılmaktadır. Singapur Sözleşmesi’nin temel amacı ise birçok yönden daha fazla avantaj sağlayan arabuluculuk yönteminin amacı sınır ötesi ticari uyuşmazlıkların çözümünde arabuluculuğun kullanımını teşvik etmektir. Bu amacı gerçekleştirmek için Sözleşme’de arabuluculuk anlaşma belgelerinin sınır ötesi icrasına yönelik New York Sözleşmesi’ne benzer bir sistem geliştirilmiştir. Bu sistem uyarınca anlaşma belgesinin Sözleşme’de öngörülen şartları sağlaması halinde anlaşma belgesi talepte bulunulan ülkede icra edilebilirlik ve kesin delil niteliği kazanacaktır.
Sözleşmenin Uygulama Alanı
Singapur Sözleşmesi kapsamında arabuluculuk belgelerinin icra edilebilmeleri için anlaşma belgesinin şu beş şartı sağlaması gerekmektedir;
(1) Milletlerarası niteliği haiz olmalı
Singapur Sözleşmesi uyarınca arabuluculuk anlaşma belgelerine milletlerarası nitelik kazandıracak durumlar (herhangi birinin bulunması halinde) şunlardır;
• Arabuluculuk anlaşma belgesinin taraflarından en azından ikisinin iş yerinin farklı devletlerde bulunması (m.1/a)
• Arabuluculuk anlaşma belgesinin taraflarının işyerlerinin bulunduğu devletin arabuluculuk anlaşma belgesinin yükümlülüklerinin önemli bir bölümünün yerine getirildiği devletten farklı olması (m.1/b-i)
• Arabuluculuk anlaşma belgesinin taraflarının işyerlerinin bulunduğu devletin, arabuluculuk anlaşma belgesinin konusu ile yakın bağlantı içerisinde bulunan devletten farklı olması durumu. (m.1/b-ii)
Önemle belirtmek gerekir ki Sözleşmede bu konuda bir hüküm bulunmamakla birlikte, arabuluculuk anlaşma belgesinin imzalandığı tarihte milletlerarası niteliği kazanmış olması gerekmektedir .
(2) Arabuluculuk faaliyeti sonucu elde edilmiş bir anlaşma olmalı
Singapur Sözleşmesi uyarınca “arabuluculuk”, kullanılan ifadelere veya sürecin yerine getirildiği dayanağa bakılmaksızın, tarafların aralarındaki uyuşmazlığı, uyuşmazlığa taraf olanlara karşı bir zorla kabul ettirme yetkisi bulunmayan bir üçüncü kişinin veya kişilerin yardımıyla dostane bir çözüme bağlamaya çalıştıkları bir süreç anlamına gelmektedir. (m.2/3)
(3) Anlaşma yazılı olarak yapılmış olmalı
Singapur Sözleşmesi uyarınca anlaşma belgesinin herhangi bir şekilde kayıt altına alınması, yazılı olma şartının sağlanması için yeterlidir (m.2/2). Önemli olan anlaşma belgesinin içeriğine daha sonradan erişilebilir olunmasıdır .
(4) Ticari bir uyuşmazlık olmalı
Singapur Sözleşmesi uyuşmazlığın ticari olmasından ne anlaşılması gerektiğine dair bir hüküm içermemektedir. Bu konuda Sözleşme ile birlikte kaleme alınan 2018 tarihli UNCITRAL Ticari Uzlaştırma Hakkında Model Kanunu’nda ticari kavramının geniş ele alınması gerektiğinden hareketle, uyuşmazlığın ticari olması ile sözleşmeye dayansın veya dayanmasın ticari nitelikteki tüm ilişkilerden kaynaklanan konuları kapsadığı kabul edilmelidir .
(5) Sözleşmenin kapsam dışında bıraktığı hususlardan biri olmamalı
Singapur sözleşmesi;
• Uyuşmazlık sonucu elde edilen anlaşma belgesinin taraflarından birinin tüketici vasfıyla kişisel, ailevi ve evsel kullanım ile ilgili ihtiyaçlarını gerçekleştirmek amacıyla hukuki ilişkiye girmesiyle elde edilen anlaşma belgeleri (m.1/2-a)
• Aile, miras ve iş hukukuna ilişkin uyuşmazlıklar (m.1/2-b)
• Bir mahkeme tarafından onaylanan veya mahkeme huzurunda görülen dava esnasında tamamlanan ve bir mahkeme kararı gibi icra edilebildiği ülkelerde düzenlenen arabuluculuk anlaşma belgeleri (m.1/3-a)
• Mahkeme veya hakem kararı halinde gelen ve karar gibi uygulanabilen sulh anlaşmalarına (m.1/3-b) uygulanmamaktadır.
Başka bir deyişle yukarıda sayılan arabuluculuk anlaşma belgelerinin Singapur Sözleşmesi kapsamında icra edilmesi ve kesin delil etkisine sahip olması talep edilemeyecek, talep edilse dahi söz konusu talep kabul edilmeyecektir.
Sözleşmenin Uygulanabilmesi İçin Gereken Usuli Şartlar
Singapur Sözleşmesi’nde arabuluculuk anlaşma belgeleri için birtakım usuli şartlar öngörülerek tarafların üzerinde anlaştıkları arabuluculuk faaliyeti dışında elde edilen müzakere veya diğer yöntemlerle elde edilmiş sulh anlaşmalarının sözleşmenin kapsamı dışında tutulması hedeflenmiştir. Bu şartlar şunlardır;
1. Arabuluculuk anlaşma belgesi yazılı olmalı
Arabuluculuk anlaşma belgesinin, m.1/1 uyarınca herhangi bir formda kayıt altına alınması yeterlidir. Ayrıca belgenin tek bir belge olarak düzenlenmesi zorunlu değildir.
2. Arabuluculuk anlaşma belgesi taraflarca imzalanmış olmalı
Sözleşme m.4/1-a uyarınca arabuluculuk anlaşma belgesi taraflarca bizzat imzalanmalıdır. Sözleşme hükmünde yer almamasına rağmen zimnî olarak metin içeriğinden tarafların yetkili temsilcilerinin de imzalayabileceği kabul edilmektedir . Elektronik belgeler için UNCITRAL elektronik ticaret enstrümanlarına dayanarak belirli fonksiyonel standartların karşılanması durumunda imza şartı yerine getirilmiş sayılmaktadır.
3. Taraflar arasındaki anlaşmanın arabuluculuk faaliyeti sonucu elde edildiğine ilişkin belge sunulmalı
Başvuran taraf, arabuluculuk belgesinin yanında arabuluculuk anlaşma belgesinin arabuluculuk faaliyeti sonucunda ortaya çıktığına ilişkin bir delili ve arabuluculuk anlaşma belgesinin elde edilme şekline dair bir delili başvurulan makama sunma zorundadır (m.4/1-a). Bu kapsamda, arabulucunun anlaşma belgesinde imzasının yer alması, arabulucu tarafından arabuluculuk faaliyeti yapıldığına dair imzalı bir belge ve arabuluculuğun uhdesinde yapıldığı kuruluşun onaylama beyanı delil olarak kabul edilebilir (m.4/1-b). Sayılan delillerden birinin sunulması yeterli olup söz konusu deliller sınırlayıcı olarak sayılmamıştır. Yetkili makamın kabul edeceği başka deliller de sunulabilir.
4. Arabuluculuk anlaşma belgesi, icrasının talep edildiği devletin resmi dilinde tercümesi yapılmalı
Arabuluculuk anlaşma belgesinin icrası ve kesin delil etkisi için kendisine başvurulan makam başvurandan belgenin resmi dilinde tercümesini talep edebilir (m.4/3).
5. Singapur Sözleşmesinin şartlarının yerine getirildiğine ilişkin belge talebi halinde bu talep yerine getirilmeli
Sözleşme m.4/4 uyarınca başvurulan yetkili makam, Singapur Sözleşmesi’nin şartlarının sağlanıp sağlanmadığının tespiti için gerekli herhangi bir belgeyi talep edebilir. Ancak söz konusu talep ile Sözleşme’de öngörülen şartların dışında bir şart ihdas edilemez.
Arabuluculuk Anlaşma Belgesinin İcrasına ve Kesin Delil Etkisine Yönelik Taleplerin Ret Sebepleri
1. Ehliyetsizlik
Arabuluculuk anlaşma belgesi taraflarından birinin ehliyetsiz olması, talep üzerine incelenen bir ret sebebidir (m.5/1-a). Tarafların ehliyetlerinin olup olmadığının hangi hukuka göre belirleneceğine dair Sözleşmede bir hüküm bulunmamaktadır. Bu hususta bilinçli olarak bir hüküm düzenlemeyerek yetkili makama bu konuda esneklik sağlanmış ve bu noktada yetkili makamın kanunlar ihtilafı kuralları yetkili kılınmıştır. Türk makamları, talep olması halinde tarafların ehliyetli olup olmadıklarını MÖHUK hükümleri uyarınca çözüme kavuşturacaktır.
2. Geçersizlik
Sözleşme kapsamında üç farklı sebebe dayanılarak arabuluculuk anlaşma belgesinin geçersizliği ileri sürülebilir (m.5/1-b). Bu sebepler şunlardır: arabuluculuk anlaşma belgesinin hükümsüz, tesirsiz veya yerine getirilmesinin imkânsız olması; arabuluculuk anlaşma belgesinin bağlayıcı veya nihai olmaması; arabuluculuk anlaşma belgesinin sonradan tadil edilmiş olması.
3. Arabuluculuk anlaşma belgesinde yer alan yükümlülükler kapsamında değerlendirme
Sözleşme uyarınca başvurulan yetkili makam arabuluculuk anlaşma belgesinin icrası talebini şu iki durumda reddedebilir; birincisi, arabuluculuk anlaşma belgesinde yer alan yükümlülüklerin ifa edilmiş olması, ikincisi ise arabuluculuk anlaşma belgesinin açık veya anlaşılabilir olmamasıdır (m.5/1-c).
Yükümlülükler ifa edilmiş olması durumu için icra talebi ile kesin delil etkisi talebini ayrı tutmak gerekmektedir. Anlaşma kapsamında yükümlülükler ifa edilmiş olsa bile anlaşma belgesinin kesin delil etkisinden istifade edilmek istenen durumlarda, yetkili makamın ifa edilme gerekçesine dayanarak başvuruyu reddetme imkânı bulunmamaktadır.
4. Arabuluculuk anlaşma belgesi kapsamında yardım talebinin mümkün olmaması
Sözleşmenin arabuluculuk anlaşma belgelerindeki taraf iradelerini ön plana çıkarmasının bir sonucu ve taraf iradeleri korumaya yönelik bir tedbir olarak anlaşma belgesinin icrası için yetkili makama başvurulabilmesi için tarafların yetkili makamlardan yardım talep etmesinin anlaşma belgesine aykırılık teşkil etmemesi gerekmektedir. Başka bir deyişle, anlaşma belgesinde yer alan edimlerin icrası için yetkili makama başvurunun anlaşma belgesinde yasaklanmamış olması gerekmektedir. Benzer bir yasaklamanın veya yükümlülüklerin doğası gereği icra için yetkili makama başvurunun makul olmaması halinde, tarafın arabuluculuk anlaşma belgesinin icra talebi reddedilebilir.
5. Arabulucunun standartlara aykırı davranması, tarafsızlık ve bağımsızlığa aykırı davranması
Sözleşmenin m.5/1-f uyarınca arabulucunun tarafsızlığı ve bağımsızlığı noktasında haklı bir şüpheyi uyandıracak halin varlığının taraflara açıklanmamış olması, bu açıklama eksikliğinin taraf üzerinde önemli ve haksız bir etkisinin bulunması ve söz konusu bu etki olmasaydı arabuluculuk anlaşma belgesinin düzenlenmeyeceği hallerde yetkili makam, yardım talebini reddedebilir.
6. Kamu düzenine aykırılık
Sözleşme m.5/2-a uyarınca arabuluculuk anlaşma belgelerinin icra edileceği ülkenin kamu düzenine aykırılık teşkil etmesi halinde yetkili makam anlaşma belgelerinin icra talebini reddedebilir. Yetkili makamın, kamu düzenine aykırılık teşkil eden anlaşma belgesinin icra talebini kabul edip etmeme noktasında takdir yetkisi bulunmaktadır. Yukarıdaki ret sebeplerinden farklı olarak kamu düzenine aykırılık incelemesi yetkili makam tarafından re’sen yapılır.
Kamu düzenine aykırılık incelemesinde anlaşma belgesinde yer alan hükümler dikkate alınacak olup hükümlerin kamu düzenine aykırılık teşkil etmesi halinde hükümlerin icra edilmeyecek ve kesin delil etkisi talebi reddedilecektir. Anlaşma belgesinin kamu düzenine aykırılık teşkil etmeyen hükümler ise kısmen icra edilebilmektedir. Ancak kamu düzeni müdahalesi nedeniyle uygulanamayan hükümlerin yokluğu halinde anlaşma temelden sarsılıyor ise arabuluculuk anlaşma belgesinin bütün hükümleri uygulanamayacaktır.
7. Arabuluculuğa elverişlilik
Arabuluculuk anlaşma belgelerinin icra talebi karşısında yetkili makamın re’sen incelediği bir diğer husus ise anlaşma belgesine konu uyuşmazlığın arabuluculuğa elverişli olup olmadığıdır (m.5/2-b). Bu incelemede yardımı istenen devletin hukuku dikkate alınmaktadır. Bu kapsamda Türk hukukunda arabuluculuğa elverişli uyuşmazlıklar, 6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu m.2/1 uyarınca aile içi şiddet iddiasını içeren uyuşmazlıklar hariç olmak üzere yabancılık unsuru taşıyanlar da dâhil olmak üzere, ancak tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri iş veya işlemlerden doğan özel hukuk uyuşmazlıklarıdır.
Sonuç
Birçok ülkede arabuluculuk faaliyeti sonucu düzenlenen arabuluculuk anlaşma belgelerinin icrası yalnızca iç hukuk hükümleri uyarınca düzenlenen arabuluculuk anlaşma belgeleri ile sınırlı olarak öngörülmüştür. Mevcut hukuki düzenlemeler karşısında arabuluculuk anlaşma belgelerinin sınır ötesi icra edilebilmesi için iki veya çok taraflı uluslararası antlaşmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Söz konusu ihtiyaç doğrultusunda Yabancı Hakem Kararlarının Tanınması ve İcrası Hakkındaki New York Sözleşmesinin sistematiği dikkate alınarak hazırlanan Arabuluculuk Sonucunda Yapılan Uluslararası Sulh Anlaşmalarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi, arabuluculuk anlaşma belgelerinin sınır ötesi icrasını ve kesin delil etkisine kavuşmasını sağlayacaktır. Singapur Sözleşmesi uyarınca arabuluculuk faaliyeti neticesinde yazılı olarak düzenlenmiş ticari bir uyuşmazlığa ilişkin milletlerarası nitelikli arabuluculuk anlaşma belgeleri âkit ülkelerde, ülkemiz de dahil olmak üzere*, icra edilebilecektir.
*Singapur Sözleşmesi, 29.03.2021 tarihi itibariyle Türkiye için yürürlüğe girmiş değildir.
Kaynakça
- https://treaties.un.org/pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXII-4&chapter=22&clang=_en (Erişim Tarihi: 03.03.2021)
- 7282 sayılı Arabuluculuk Sonucunda Yapılan Milletlerarası Sulh Anlaşmaları Hakkında Birleşmiş Milletler Konvansiyonunun Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun RG. 11.03.2021/31420. Kabul Tarihi: 25.02.2021, Yürürlüğe Giriş Tarihi: 11.03.2021.
- Mustafa ERKAN, Arabuluculuk ve Singapur Sözleşmesi, 1. Baskı, İstanbul, 2020.