Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu (“UNCITRAL” veya “Komisyon”), çeşitli alanlardaki hukuk kurallarının birleştirilmesini, geliştirilmesini, uyumlaştırılmasını amaçlayan ve 66 üye ülkenin delegelerinden meydana gelen bir oluşumdur. Bugüne kadar Komisyon çalışmaları kapsamında birçok uluslararası anlaşma, model kanun, çeşitli kurallar, sözleşme metinleri ve rehberler hazırlanmıştır[1]. Komisyon çalışmaları kapsamında hazırlanan son metin ise UNCITRAL Hızlandırılmış Tahkim Kuralları Taslağı’dır (Draft UNCITRAL Expedited Arbitration Rules (“Hızlandırılmış Tahkim Kuralları”))[2].
Sonuncusu üç hafta süren görüşmeler sonunda Çalışma Grubu II, Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nı Komisyona sunmuştur. Hızlandırılmış Tahkim Kuralları, iki buçuk yıl süren kapsamlı bir çalışmanın ürünüdür. Kuralların yanında kurallar hakkında yorum ve rehberlik ihtiyaçlarında yol göstermesi amacıyla Çalışma Grubunun Açıklayıcı Notları da kabul edilmiştir. Söz konusu belge, Çalışma Grubu’nun 2021’in ikinci yarısında son halini alacaktır. Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nın Eylül 2021’de kabul edilmesi beklenmektedir.
Hızlandırılmış Tahkim Kuralları, kurumsal tahkim merkezlerinin benzer nitelikteki kurallarından farklı olarak, UNCITRAL Tahkim Kuralları’nın eki niteliğinde olup bunların birkaçının farklılaştırılarak uyuşmazlıkların daha kısa sürede karara bağlanmasını hedeflenmektedir.
Kapsamı ve UNCITRAL Tahkim Kuralları ile İlişkisi
Hızlandırılmış Tahkim Kuralları, müstakil bir kurallar bütünü olmayıp Tahkim Kuralları’nın bir parçası niteliğindedir ve Tahkim Kuralları ile birlikte uygulanması gerekmektedir. Tahkim Kuralları’ndan farkı ise uygulanacak kuralların kapsamında kendini göstermektedir; zira Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nın uygulanması kararlaştırılırsa, aksi kararlaştırılmadığı sürece, Tahkim Kuralları m. 4/4-a, b, m. 6/2, m. 7, m. 8/1, m. 20/1-1, m. 21/1-1, m. 21/3, m. 22 ve m. 27/2-2 uygulanmamaktadır.
Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nın uygulanması diğer kurumsal tahkim kurallarından farklı olarak belirli parasal limitlere veya objektif kriterlere tabi kılınmamıştır. Tarafların rıza göstermeleri, Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nın uygulanması için tek başına yeterlidir. Bu yöntem aynı zamanda, tahkim yargılamalarında deneyimsiz olan küçük ve orta büyüklükteki girişimcilerin, UNCITRAL Tahkim Kuralları’nın uygulanmasını kararlaştırmaları ile otomatik olarak Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nın uygulanmasını kararlaştırmış olmalarının da önüne geçecektir.
Hızlandırılmış Tahkim Kuralları, tahkimin temel dinamiği olan iradîlik prensibi doğrultusunda tarafların karşılıklı anlaşması halinde uygulanabilmektedir. Bu doğrultuda tarafların, Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nın uygulanmasını açık olarak kararlaştırmaları gerekir. İradîlik prensibi kapsamında tarafların anlaşması halinde, tahkim yargılamasının herhangi bir anında yargılamaya söz konusu andan itibaren Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nın uygulanmayacağının kararlaştırılması da mümkündür. Tarafların bu yönde anlaşamaması halinde, taraflardan birinin talebi üzerine hakem heyeti, istisnai durumlarda ve tarafları görüşlerini ifade etmek için davet ettikten sonra tahkim yargılamasına Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nın uygulanmamasını kararlaştırabilir (m. 2/2). Hakem heyeti bu konuda vereceği kararını, kararına dayanak teşkil eden gerekçeleri ile birlikte açıklaması gerekmektedir (m.2/2).
Tahkim yargılamasının herhangi bir anında, Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nın uygulanmayacağının taraflarca veya hakem heyetince kararlaştırılması halinde, hakem heyeti yetkisini korumaya devam eder ve yargılamayı UNCITRAL Tahkim Kuralları uyarınca yürütür (m. 2/3).
Tarafların ve Hakem Heyetinin Davranışları
Hızlandırılmış tahkim yargılamasında taraflar hızlı hareket etmekle yükümlüdür. Hakem heyeti ise tarafların, uyuşmazlığı hızlandırılmış tahkim yargılaması uyarınca ve Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nda öngörülen zaman sınırlaması içinde çözülmesi konusunda anlaştıklarını göz özünde bulundurarak en kısa sürede yargılamayı başlatmalıdır. Bu doğrultuda hakem heyeti, tarafları, görüşlerini açıklamaya davet ettikten sonra ve davanın koşullarını dikkate alarak, yargılamayı yürütmek için uygun gördüğü her türlü teknolojik yolu kullanabilir. Kullanacağı teknolojik yol ve yöntemler, taraflarla iletişim kurmayı, uzaktan görüşmeleri ve duruşmaları da kapsar (m. 3/3).
Tahkim Talebi ve Dilekçelerin Sunumu
Tahkim yargılamasında olduğu üzere ilk olarak davacının karşı tarafa, davalıya, tahkim talebi göndermesi gerekmektedir. Olağan tahkim yargılamasından farklı olarak hızlandırılmış tahkim yargılamasında davacının, tahkim talebi ile birlikte atama makamının belirlenmesine ve atanmasına ilişkin önerisini, hakem önerisini ve dava dilekçesini göndermesi gerekmektedir (m. 4/1-2). Davacının bu konudaki ikinci yükümlülüğü ise hakem heyeti oluşur oluşmaz tahkim talebi ve dava dilekçesini, hakem heyetine göndermektir.
Davacıya tahkim talebi ile birlikte atama yetkisi önerisi ve hakem önerisini gönderme zorunluluğunun getirilmesi, hakem heyetinin hızlı bir şekilde teşkilini amaçlamaktadır. Tahkim yargılamasını hızlandırmak maksadıyla davacı, dava dilekçesi ve mümkün olan delillerini tahkim talebi ile birlikte sunmakla yükümlü tutulmuştur.
Yargılamanın hızlandırılması amacıyla davalı yönünden getirilen zorunluluk ise tahkim talebine 15 gün içinde cevap verme zorunluluğudur (m. 5/1). Davalı, tahkim talebine vereceği cevapta, davacının atama makamı ve hakem önerisine de cevap vermelidir. Bu konularda tarafların anlaşması halinde hakem heyeti 15 gün içinde oluşturulur. Anlaşamamaları halinde ise taraflardan herhangi biri atama makamının müdahalesini talep edebilir. Yargılamanın hızlandırılması amacıyla davalıdan, hakem heyetinin teşkilinden itibaren 15 gün içinde savunma beyanını ve cevap dilekçesini sunması beklenmektedir (m. 5/2)
Atama Makamının Belirlenmesi
UNCITRAL Tahkim Kuralları, büyük çoğunlukla belirli bir kurumsal yapıdan bağımsız, uyuşmazlık özelinde oluşturulan hakem heyetleri tarafından yürütülen tahkim yargılamaları (ad hoc tahkim) için kararlaştırılmaktadır. Bu sebeple UNCITRAL Tahkim Kuralları uyarınca yürütülecek tahkim yargılamalarında, hızlandırılmış tahkim yargılaması da dahil, taraflar ve hakem heyeti arasındaki usulî uyuşmazlıklarda başvurmak üzere bir atama makamının belirlenmesi gerekmektedir. UNCITRAL Tahkim Kuralları uyarınca Taraflar bu atama makamını kendi aralarında kararlaştırabileceği gibi anlaşmazlık halinde Daimî Tahkim Mahkemesi Genel Sekreterliği’nden (Secretary-General of the Permanent Court of Arbitration (“PCA”)) isteyebilirler. Bunun yanında 2010 yılında UNCITRAL Tahkim Kuralları’nda yapılan değişiklikler uyarınca tarafların doğrudan PCA’yı atama makamı olarak kararlaştırabilmeleri mümkündür.
Hızlandırılmış tahkim yargılamasında yargılamayı hızlandırmak amacıyla, atama makamının belirlenme süreci, yukarıda anlatılan usule nazaran sadeleştirilmiş ve iki aşamalı atama usulünden tek aşamalı atama usulüne geçilmiştir. Sadeleştirilen bu usule göre tarafların atama makamının belirlenmesi konusunda süresi içinde anlaşamamaları halinde taraflardan biri PCA’dan atama makamını tayin etmesini veya yargılamada atama makamı olarak görev almasını isteyebilir (m. 6/1). Bu noktada karşı tarafın rızası aranmaz; ancak PCA’nın atama makamı olarak görev alabilmesi için uyuşmazlığın özelliklerine göre kendisinden başka bir atama makamı atamanın uygun olup olmayacağını tespit etmesi gerekmektedir. Aksi taktirde, kendisi yerine bir atama makamı ataması gerekmektedir (m.6/3).
Hakem Heyetinin Teşkili
Hızlandırılmış tahkim yargılamasında aksi kararlaştırılmadığı sürece hakem sayısı birdir (m. 7). Tek hakem ataması tarafların alacağı ortak kararla gerçekleşir. Bu karar alma süreci, yargılama öncesinde tarafların bu yönde anlaşması veya yargılamanın başında davacının gönderdiği tahkim talebinde yer alan hakem önerisinin davalı tarafından kabul edilmesi ile gerçekleşir.
Tarafların, hakemin kim olacağı hususunda anlaşamamaları halinde, taraflardan birinin talebi üzerine atama makamı tarafından UNCITRAL Tahkim Kuralları m. 8 uyarınca tek hakem ataması yapılır. Hakem ataması hususunda atama makamına başvurulabilmesi için her bir tarafa ulaşan hakem önerisi teklifinden 15 gün sonra, hakemin kim olacağı konusunda taraflar arasında bir anlaşma sağlanamamış olması gerekmektedir (m. 8/2).
Davacıya tahkim talebi ile birlikte atama makamı önerisi ve hakem önerisini gönderme zorunluluğunun getirilmesi, hakem heyetinin hızlı bir şekilde teşkil edilmesi içindir. Tahkim yargılamasını hızlandırmak amacıyla davacı, dava dilekçesi ve mümkün olan delillerini tahkim talebi ile birlikte sunması zorunlu tutulmuştur.
Yargılamanın Yönetimi
Hakem heyetinin teşkilinden hemen sonra ve 15 gün içinde hakem heyeti, dava yönetimi konferansı aracılığıyla veya başka bir şekilde tahkim yargılamasının nasıl yönetileceği konusunda taraflara danışacaktır.
Hakem Heyetinin Yargılamanın Usulünün Belirlenmesindeki Takdir Hakkı
Tahkim yargılamasının hızlandırılması amacıyla ve Hızlandırılmış Tahkim Kuralları uyarınca hakem heyetine birçok hususta takdir hakkı tanınmıştır. İlk olarak, hakem heyeti herhangi bir zamanda tarafları, görüşlerini ifade etmek için davet ettikten sonra Tahkim Kuralları’nda ve Hızlandırılmış Tahkim Kuralları’nda öngörülen veya tarafların aralarında anlaştığı süreyi uzatabilir veya kısaltabilir (m. 10). Sürelerin uzatılması ve kısaltılması konusundaki hakem heyetinin takdir hakkının tek istisnası, hakem kararının verilmesi için öngörülen süredir (m. 16).
İkinci olarak, hakem heyeti, taraflarla görüştükten sonra ve tarafların duruşma yapılması talebi olmaması halinde yargılamanın duruşma olmaksızın yapılmasına karar verebilir. Bu durumda yargılama, dosyada yer alan belgelere dayalı olarak yürütülür (m. 11).
Üçüncü olarak ise tarafların yargılamada hangi belge veya delilleri ibraz etmesi gerektiğine hakem heyeti karar verebilir. Ayrıca hakem heyeti tüm taraflarca talep edilmedikçe, taraflardan her birinin diğer taraftan belge ibraz etmesini talep edebileceği bir prosedür oluşturma talebini reddedebilmektedir (m. 15/1). Bunun yanında, tanık beyanları ve bilirkişi raporlarının kural olarak yazılı ve imzalı olarak sunulması gerekirken, hakem heyeti aksini kararlaştırabilir (m. 15/2). Son olarak ise tanık olarak dinletilmek istenen kişilerden, bilirkişiler de dahil, hangilerinin duruşmada ifade vereceğine de hakem heyeti karar vermektedir.
Son olarak ise hakem heyeti, tarafları görüşlerini açıklamaya davet ettikten sonra taraflardan başka yazılı bir beyan istenmesine veya böyle bir beyanın taraflarca sunulup sunulmamasına karar verebilir (m. 14).
Karşı Dava ve Takasa İlişkin Talepler
Karşı dava veya takas amaçlı bir talebin, en geç cevap dilekçesi ile birlikte sunulması gerekmektedir. Söz konusu talebin yapılabilmesi için öncelikle hakem heyetinin bahsi geçen talepler hakkında yetkili olması gerekmektedir (m. 12/1).
Karşı dava veya takasa ilişkin taleplerin cevap dilekçesinin verilmesinden sonraki bir aşamada yapılabilmesi ancak hakem heyetince bu tür bir talebin yapılmasındaki gecikmenin veya diğer taraflara veya diğer herhangi bir duruma halel getirmeyecek olduğu göz önünde bulundurarak bu iddiaya izin vermesi halinde mümkündür (m. 12/2).
İddia ve Savunmanın Genişletilmesi ve Değiştirilmesi
Tahkim yargılamasından farklı olarak hızlandırılmış tahkim yargılamasında taraflar karşı dava ve takas talepleri de dahil iddia ve savunmasını genişletemez ve değiştiremez. Bu kuralın tek istisnası ise hakem heyetinin bu yöndeki bir talebi, talebin yapıldığı anı veya diğer taraflara veya diğer koşullara zarar verip vermediğini göz önünde bulundurarak uygun görmesi halidir. Bu durumda taraflar, iddia ve savunmalarını genişletebilir veya değiştirebilir; ancak iddia ve savunmanın genişletilmesi veya değiştirilmesinin sınırı ise bu talep konusunun, hakemin yargı yetkisi içinde olan hususlarla sınırlı olmasıdır. İddia ve savunmanın hakemin yargı yetkisini aşacak şekilde genişletilmesi veya değiştirilmesi mümkün değildir (m. 13).
Deliller
Yargılamanın hızlandırılmasına yönelik farklı uygulamaların başında delillerin ibrazı gelmektedir. Öncelikle tarafların hangi belgeyi ibraz edeceğine veya diğer delillerden hangilerini ibraz etmeleri gerektiğine hakem heyeti karar verebilmektedir. Hakem heyetince aksi kararlaştırılmadığı sürece tanık beyanlarının ve uzman görüşlerinin ise yazılı ve imzalı olarak sunulması gerekmektedir. Sunulan tanık ve bilirkişi beyanlarından hangilerinin duruşmada sorgulanacağına hakem heyeti karar verebilir (m. 15/3).
Tahkim Süresi
Tahkim yargılamasının hızlandırılmasındaki temel amaç, uyuşmazlığın en kısa süre içinde çözüme kavuşturulmasıdır. Bu amaç doğrultusunda ön plana çıkan çözüm, kurumsal tahkim yargılamalarında görülen zaman sınırlamasıdır. UNCITRAL Tahkim Kuralları uyarınca yürütülecek tahkim yargılamalarında, kurumsal tahkim yargılamalarında olduğu gibi, zaman sınırlaması karşısında süre uzatımı konusunda yetkili bir otorite olmaması katı bir zaman sınırlaması uygulamasını zorlaştırmaktadır. Yargılamanın bir an önce sonuçlandırılması istendiği için bu konuda yerel mahkemelere yetki tanınması da istenmemiştir.
Bu çekinceler doğrultusunda hızlandırılmış tahkim yargılaması, taraflar aksini kararlaştırmadığı sürece kural olarak hakem heyetinin teşkilinden itibaren altı ay içinde karara bağlanmalıdır (m. 16/1). Ancak hakem heyeti, istisnai durumlarda ve tarafları görüşlerini ifade etmesi için davet ettikten sonra, tahkim süresini uzatabilir (m. 16/2). Ancak, tarafların anlaşması haricince uzatılan tahkim süresi sonucunda toplam tahkim süresi dokuz aydan fazla olamaz (m. 16/3).
[1] UNCITRAL bünyesinde hazırlanan metinler ve kanunlar için bkz. https://uncitral.un.org/en/texts
[2] UNCITRAL Hızlandırılmış Tahkim Kuralları için bkz. https://undocs.org/A/CN.9/1082