İnşaat sözleşmeleri, eser sözleşmesinin özel bir görünümüdür. Tarafların edimleri arasında mülkiyetin devrinin öngörülmesi halinde ise sözleşme, arsa payı karşılığı inşaat sözleşmesi, kat karşılığı inşaat sözleşmesi vb. isimleri almaktadır.
İnşaat sözleşmesinde yüklenicinin temel borcu, inşaatı tamamlanmış bir şekilde, süresi içinde iş sahibine teslim etmektir. Teslim tarihi ise sözleşmede kararlaştırılmışsa bu tarih, kararlaştırılmamışsa TBK m. 90 uyarınca yüklenicinin inşaatı teslim etmesi için belirlenecek makul sürenin sona erdiği tarihtir. Makul süre ise somut olayın özelliklerine ve işin niteliğine göre deneyimli bir yüklenicinin alışılagelmiş çalışma araçları ile normal tempoda ne kadar süre içinde işi yapabileceği göz önünde bulundurularak belirlenecektir.[1]
Yüklenicinin çeşitli sebeplerle inşaatı teslim tarihinde teslim edemeyeceğinin ortaya çıkması halinde ise süre uzatımı gündeme gelecektir. Tarafların hangi durumlarda teslim süresinin uzayacağını sözleşmede öngörmeleri mümkündür. Taraflar emredici hukuk kurallarına, dürüstlük kuralına ve kişilik haklarına aykırı olmamak şartıyla kanunda öngörülen süre uzatımına dair çeşitli hükümlerin aksini kararlaştırabilirler. Örneğin, taraflar alt yüklenicinin gecikmesini, malzeme tedarikindeki gecikmeleri süre uzatım hakkının doğmasında geçerli bir sebep olarak öngörebilirler. Sözleşmede öngörülen durumların gerçekleşmesi veya şartların sağlanması durumunda ise yüklenici olağan teslim süresini uzatma hakkını kazanmış olacaktır.
Süre uzatımına dair sözleşmede hüküm bulunmasına rağmen hükmün somut olayda uygulanabilir olmaması veya sözleşmede süre uzatım hakkında herhangi bir hükmün yer almaması durumunda ise yüklenicinin süre uzatımından faydalanabilmesi için temel olarak yüklenicinin inşaatı teslimde gecikmesinin haklı bir sebebe dayanması veya tarafların bu konuda anlaşması gerekmektedir. Yüklenicinin inşaatı teslimde gecikmesinin dayanağı olan haklı nedenler ise temel olarak gecikmeye sebebiyet veren olayın iş sahibinin üstlendiği riziko alanında meydana gelmesi veya ifa imkânsızlığının söz konusu olmasıdır.
Süre uzatım hakkının doğması için sağlanması gereken şartlar şunlardır:
- İnşaatın yapımına başlanmış olması,
- İnşaatın olağan sürede tamamlanarak bitirilememesi veya bitirilemeyeceğinin öngörülmesi,
- İnşaatın olağan sürede tamamlanarak teslim edilmemesinin, iş sahibinin riziko alanında meydana gelmesi veya her iki tarafın sorumluluk alanına girmeyen durumlardan kaynaklanması,
- İnşaatın tesliminin gecikmesine neden olan olay ile gecikme arasında uygun illiyet bağının kurulması.
Yukarıda sayılan şartların sağlanması durumunda yüklenicinin süre uzatımına hak kazanacağı açıktır. Ancak yüklenicinin süre uzatımına hak kazanmasına rağmen sözleşmede bu hakkın kullanımı için bazı usuli şartların öngörülmesi mümkündür. Bu ihtimalde yüklenicinin süre uzatımından yararlanabilmesi için ilgili usuli şartları da yerinde getirmesi gerekecektir.
Süre uzatım şartlarının sağlanıp sağlanmadığı konusunda uygulamada en çok tartışılan husus, gecikmeye neden olan olayın hangi tarafın riziko alanında meydana geldiğinin tespitidir. İş sahibinin riziko alanında meydana gelen durumlar temel olarak iş sahibinin alacaklı temerrüdüne düşmesi, inşaatın yapıldığı arsadan, iş sahibinin talimatlarından kaynaklı gecikmeler, yer tesliminden kaynaklanan gecikmeler, iş sahibince sağlanan araç, gereç ve malzemelerden kaynaklı gecikmeler ile iş sahibince sağlanan plan ve projelerden kaynaklanan gecikmelerdir. Yüklenicinin sorumluluk alanında gerçekleşen gecikmeler ise alt yükleniciden kaynaklanan gecikmeler, yüklenicinin temin edeceği araç, gereç ve malzemelerden kaynaklı gecikmelerdir. Yüklenicinin, iş sahibinin riziko alanında gerçekleşen olaylara istinaden süre uzatıma hak kazanacağı açık iken sözleşmede aksi kararlaştırılmadığı sürece, kendi riziko alanında gerçekleşen olaylara istinaden süre uzatımı talep etmesi mümkün değildir.
Süre uzatımı için aranan şartlar sağlanmamış olsa da bazı durumların gerçekleşmesi yüklenicinin süre uzatımına hak kazanması sonucunu doğurmaktadır. Bu durumlar şunlardır: İş sahibinin sözleşmede kararlaştırılan ara ödemeleri zamanında yapmaması karşısında yüklenicinin ödemezlik def’i ileri sürerek dürüstlük kuralına aykırılık teşkil etmemek şartıyla inşaatı teslim etmemesi veya inşaatın yapımını durdurması yahut yavaşlatması, yüklenicinin iş sahibinin ifa güçlüğüne düşmesine binaen alacağının güvence altına alınmasını talep etmesi, iş değişikliği ve ek işler talep edilmesi gibi her iki tarafın sorumluluk alanına girmeyen durumlardır.
Süre uzatımı, yükleniciyi temerrüde düşmekten kurtarır. Bunun yanında inşaatın süresinde teslim edilmemesi durumu için kararlaştırılan cezai şartın doğmasına da engel olacaktır.[2] Yüklenicinin, süre uzatımının bu hukuki etkilerinden yararlanabilmesi için teslim borcunun teslim süresinde yerine getirilemeyeceğini iş sahibine veya yetkili temsilcisine gecikmeksizin bildirmesi gerekmektedir.[3] Bildirim yükümlülüğü, bildiği ve tespit ettiği gecikmeye neden olacak durumlar ile sınırlı olmayıp bilmesi ve tespit etmesi gereken gecikme ve gecikmeye neden olacak sebepleri de kapsamaktadır.[4] Ayrıca söz konusu bildirim yükümlülüğü bakımından gecikmenin, gecikmeye sebep olan/olacak olayın hangi tarafın riziko alanında gerçekleştiği önemli değildir; zira yükleniciye yüklenen bu yükümlülük, yüklenicinin sözleşmenin uzman tarafı olmasının ve bu özelliğinin özen ve sadakat borucunun devamı niteliğinde olmasının ve iş sahibinin işin zamanında bitirileceğine duyduğu haklı güvenin korunmasının gereğidir.[5] Bu bildirimde, inşaatın teslim süresi içinde teslim edilemeyeceğinin açık bir şekilde ifade edilmesi gerekmektedir. İnşaatın durduğunun, yavaşladığının veya gecikmeye sebep olan olayın meydana geldiğinin bildirilmesi, bildirim yükümlülüğünün yerine getirilmesi anlamına gelmeyecektir. Bildirim için mevzuatta herhangi bir şekil şartı öngörülmemiş olup tarafların aksini kararlaştırması mümkündür.[6]
Yüklenicinin süre uzatımına hak kazanması durumda teslim süresi, sözleşmede kararlaştırılan süre kadar, kararlaştırılmamışsa inşaatın yapımının durması veya yavaşlatılması sebebiyle yapılamayan işlerin gecikmeye sebep olan durumun ortadan kaldıktan sonra yerine getirilebilmesi için yüklenicinin ihtiyaç duyduğu süre kadar uzayacaktır. Son olarak, ek iş ve iş değişikliğinde ise teslim süresi, işlerin yapılması için gereken süre kadar uzayacaktır.
[1] Hasan Erman, Arsa Payı Karşılığı İnşaat Sözleşmesi, Der Yayınları, İstanbul, 2010, s. 62; Özge Eken, İnşaat Sözleşmelerinde Süre Uzatım Halleri, Seçkin, Ankara, 2021, s. 57.
[2] 15. HD. T. 11.07.2018, 2018/1084 E. 2018/3013 K.
[3] Eken, s. 70. Yargıtay 15HD. E. 2018/1532 K.2018/3859 T.16.10.2018
[4] Hüseyin Altaş, Eserin Teslimden Önce Telef Olması (BK mad.368), Yetkin Yayınları, Ankara, 2002, s. 105; Eken, s. 78.
[5] Altaş, s. 312.
[6] Eken, s. 78.